Quyền sở hữu trí tuệ chao đảo trong kỷ nguyên số

Trong bối cảnh hội nhập và kinh tế số phát triển mạnh mẽ, quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) ngày càng khẳng định vai trò quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển bền vững của DN. Tuy nhiên, tại Việt Nam, tình trạng xâm phạm SHTT vẫn diễn ra phổ biến, gây tổn hại lớn cho cả DN lẫn người tiêu dùng.

Yến sào Khánh Hòa là một trong những thương hiệu điển hình đang phải đối mặt với vấn nạn hàng giả, hàng nhái. Phó Giám đốc Chi nhánh Công ty Yến sào Khánh Hòa tại TP Hồ Chí Minh Lê Thị Đông Phương cho biết, trên thị trường, sản phẩm yến giả, nhái, trôi nổi rất nhiều. Giá bán chỉ 9.000 – 15.000 đồng/lọ, trong khi giá trị thực của Yến sào Khánh Hòa hoàn toàn không thể ở mức đó. Điều này gây nhầm lẫn nghiêm trọng cho người tiêu dùng và làm tổn hại uy tín thương hiệu.

Thực tế, cụm từ “Yến sào Khánh Hòa” từng gặp khó khăn trong việc bảo hộ do gắn với địa danh. Sau quá trình chứng minh lịch sử hình thành và phát triển 35 năm cùng hồ sơ pháp lý đầy đủ, đến tháng 4/2025, công ty mới được Cục SHTT bảo hộ lại. Dù vậy, nhiều DN vẫn lợi dụng tên gọi này để quảng bá sản phẩm, khiến người tiêu dùng lẫn chủ cửa hàng bối rối về giá trị thật.

“Để tự bảo vệ, DN phải triển khai nhiều biện pháp: dán tem điện tử chống giả, áp dụng mã QR truy xuất nguồn gốc, phối hợp cơ quan công an và quản lý thị trường để xử lý vi phạm. Song, hành trình chống hàng giả gần như “đuối sức” trước quy mô vi phạm ngày càng tinh vi” – bà Lê Thị Đông Phương chia sẻ.

Không chỉ ngành hàng thực phẩm, lĩnh vực vật liệu xây dựng cũng là “miếng mồi béo bở” cho hành vi xâm phạm. Cố vấn Ban Giám đốc Công ty CP Nhựa Bình Minh Bông Hoa Việt chia sẻ: “Gần 50 năm xây dựng thương hiệu, Nhựa Bình Minh đã trở thành cái tên quen thuộc. Nhưng chính sự nổi tiếng đó khiến chúng tôi liên tục bị làm nhái từ bao bì, logo cho đến tên thương mại. Có DN chỉ khác một chữ nhưng đủ để đánh lừa người tiêu dùng”.

Để ứng phó, từ cuối năm 2023, Nhựa Bình Minh đã thành lập tổ chuyên trách bảo vệ thương hiệu, hợp tác với hãng luật, chi hơn 20 tỷ đồng cho pháp lý và truyền thông, đồng thời đầu tư gần 19 tỷ đồng vào công nghệ in laser chống hàng giả. Nhưng theo ông Việt, “hành trình giành lại công lý chưa bao giờ dễ dàng”.

Ở góc độ quản lý, Giám đốc VCCI khu vực TP Hồ Chí Minh Trần Ngọc Liêm nhấn mạnh, trước khi thương mại hóa, cốt lõi là sản phẩm trí tuệ phải được bảo hộ và có hiệu lực. Các hiệp định thương mại thế hệ mới mà Việt Nam tham gia đều có chương riêng về SHTT. DN không thể coi nhẹ, bởi quyền SHTT chính là công cụ để phát triển tài sản vô hình, tạo lợi thế cạnh tranh trên thương trường quốc tế.

Tuy nhiên, trong kỷ nguyên số, thách thức trở nên khốc liệt hơn. Công nghệ vừa là công cụ hữu ích để xác lập và bảo vệ quyền SHTT, vừa tạo điều kiện cho hành vi vi phạm lan rộng nhanh chóng. Chỉ cần vài thao tác số hóa, một logo, nhãn hiệu hay sản phẩm có thể bị sao chép, phân phối tràn lan trên mạng xã hội và sàn thương mại điện tử.

Chuyên gia Nguyễn Thanh Bình - Phó Chủ tịch Thường trực Hội Sáng chế Việt Nam chỉ ra nguyên nhân từ sự chồng chéo pháp luật. Ông phân tích: “Tên DN, tên thương mại và nhãn hiệu là ba khái niệm khác nhau nhưng lại thiếu quy định phân định rạch ròi. Đây chính là kẽ hở để các DN lợi dụng, tạo ra tên gọi na ná nhằm gây nhầm lẫn”.

Ngoài ra, sự chậm trễ trong cấp văn bằng bảo hộ cũng khiến DN bị thiệt. Theo quy định, thời gian thẩm định có thể kéo dài 18 tháng đến 2-3 năm, trong khi bản quyền tác giả lại tự động bảo hộ. Điều này dẫn tới xung đột và tranh chấp giữa quyền tác giả, nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp… khiến cơ quan chức năng lúng túng và doanh nghiệp bị động.

Từ thực tiễn trên, có thể thấy xâm phạm SHTT tại Việt Nam không chỉ do ý thức DN vi phạm, mà còn do những lỗ hổng pháp lý, sự chồng chéo trong quản lý và tốc độ phát triển nhanh của công nghệ số vượt quá khả năng kiểm soát hiện tại.

Cần sự vào cuộc của “3 nhà”

Theo các chuyên gia, để chặn đứng tình trạng xâm phạm quyền SHTT cần sự đồng hành của cả Nhà nước, DN và người tiêu dùng. Trước hết, hệ thống pháp luật phải được hoàn thiện và đồng bộ.

Phó Giám đốc Chi nhánh Công ty Yến sào Khánh Hòa tại TP Hồ Chí Minh Lê Thị Đông Phương kiến nghị, cần sửa đổi các quy định liên quan đến SHTT, ghi nhãn hàng hóa và quản lý sản phẩm chức năng; đồng thời xây dựng bộ tiêu chuẩn quốc gia cho yến sào và các ngành hàng dễ bị làm giả. Đây sẽ là căn cứ để DN sản xuất minh bạch, còn người tiêu dùng dễ dàng phân biệt hàng thật – giả.

Trong khi đó, Cố vấn Ban Giám đốc Nhựa Bình Minh Bông Hoa Việt đề xuất thành lập tòa án chuyên trách SHTT, đào tạo thẩm phán chuyên sâu và có cơ chế giám định độc lập. “Cần quy định rõ ràng việc tính toán thiệt hại phi vật chất như uy tín, thương hiệu, nếu không sẽ khó răn đe vi phạm” - ông Việt nhấn mạnh.

Trong bối cảnh thương mại điện tử bùng nổ, kênh bán hàng trực tuyến cũng phải được kiểm soát chặt chẽ. Giải pháp được nhiều DN đồng tình là bắt buộc định danh người bán, xác minh pháp lý và mã số thuế, tránh tình trạng ẩn danh để buôn bán hàng nhái.

Về phía cơ quan quản lý, Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước Nguyễn Thành Nam cho biết, Bộ Công Thương đang xây dựng hệ thống dữ liệu Quốc gia về nguồn gốc hàng hóa, ứng dụng AI, Blockchain, Big Data để phát hiện vi phạm. Đồng thời, các chiến dịch cao điểm chống hàng giả trên sàn thương mại điện tử và mạng xã hội cũng sẽ được triển khai quyết liệt.

Ngoài ra, hợp tác quốc tế và liên ngành cũng là hướng đi không thể thiếu. Kinh nghiệm từ các thị trường lớn sẽ giúp Việt Nam tăng cường năng lực bảo hộ, đồng thời tạo sức ép với các hành vi vi phạm xuyên biên giới.

Về lâu dài, chính DN phải nâng cao nhận thức. Luật sư Nguyễn Minh Hương (VIPA) nhấn mạnh: “Đừng chờ đến khi xảy ra tranh chấp mới đi đăng ký bảo hộ. DN cần chủ động theo dõi, phát hiện và xử lý vi phạm ngay từ đầu”. Bên cạnh đó, cần có cơ chế hỗ trợ DN nhỏ và vừa trong khâu đăng ký, đồng thời đẩy mạnh truyền thông về SHTT trên các nền tảng số để nâng cao hiểu biết xã hội.