Doanh nghiệp vừa và nhỏ gặp nhiều rào cản

Những xu hướng, quy định mới về tiêu chuẩn môi trường đang tạo ra hàng loạt rào cản kỹ thuật tại thị trường xuất khẩu, buộc DN phải thay đổi. Đơn cử, từ năm 2026, Liên minh châu Âu (EU) sẽ bắt đầu triển khai cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM). Theo đó, các DN có xu hướng phát thải carbon cao (như xi măng, sắt, thép) bắt buộc phải khai báo và tiến tới giảm phát thải; nếu phát thải cao hơn các nước tham chiếu, họ sẽ bị đánh thuế.

Bên cạnh CBAM, nhiều quy định khác cũng đang ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động sản xuất và xuất khẩu của Việt Nam. Như các quy định liên quan đến chống mất rừng, suy thoái rừng, ảnh hưởng đến các mặt hàng có thế mạnh như cà phê, ca cao.

Quy định về thiết kế sinh thái cho các sản phẩm bền vững, yêu cầu sản phẩm phải có độ bền, khả năng sửa chữa và kéo dài tuổi thọ. Quy định liên quan đến bao bì và chất thải bao bì, bắt buộc các DN phải có mục tiêu tái chế bao bì mà họ sản xuất ra.

Mặc dù khái niệm kinh tế tuần hoàn đã được luật hóa tại Việt Nam từ năm 2020 trong Luật Bảo vệ môi trường (Điều 142) và được cụ thể hóa thông qua nhiều chương trình, văn bản pháp luật, đặc biệt là Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam (Quyết định số 687/QĐ-TTg), nhưng việc triển khai trên thực tế vẫn đối mặt với nhiều rào cản, nhất là đối với khối DN vừa và nhỏ.

Ông Cù Huy Quang - Trưởng phòng Hiệu quả năng lượng và chuyển đổi xanh, Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công (Bộ Công Thương) phân tích: Đối với các DN nhỏ và vừa, việc tìm kiếm nguồn vốn để chuyển đổi mô hình sản xuất, áp dụng kinh tế tuần hoàn là một thách thức hàng đầu. Cùng với đó, hiện nay việc tìm kiếm các công nghệ tiên tiến, phù hợp với mô hình kinh tế tuần hoàn của từng DN còn khó khăn và tốn kém đầu tư.

Đáng nói, nhận thức và tư duy của lãnh đạo DN về sự cần thiết của chuyển đổi là một rào cản. Nhiều DN ngại thay đổi vì tâm lý lo ngại sản phẩm tái chế có thể không được thị trường chấp nhận hoặc vấn đề an toàn sức khỏe.

Tuy nhiên, ông Cù Huy Quang nhìn nhận, những thách thức này cũng chính là cơ hội cho các DN đón đầu xu thế. Việc áp dụng kinh tế tuần hoàn mang lại lợi ích về kinh tế, hình ảnh, lợi nhuận từ khách hàng và đặc biệt là tiết kiệm chi phí sản xuất, nhờ đó cạnh tranh hơn về giá. Hơn nữa, nó còn mở ra một ngành kinh tế mới đầy tiềm năng, được gọi là ngành kinh tế xanh hoặc ngành kinh tế chất thải.

Tạo cơ chế ưu đãi, thu hút doanh nghiệp

Để vượt qua thách thức và tận dụng tối đa ưu thế của kinh tế tuần hoàn, các chuyên gia cho rằng, DN phải thay đổi tư duy từ nền kinh tế tuyến tính (khai thác, sản xuất, tiêu dùng, thải bỏ) sang tư duy kinh tế tuần hoàn (thiết kế, sản xuất, tiêu dùng, tái sử dụng, tái chế, sửa chữa) để kéo dài vòng đời sản phẩm. Phải coi chất thải là một tài nguyên.

Cơ quan quản lý Nhà nước cần tiếp tục hoàn thiện chính sách, xây dựng các tiêu chuẩn, tiêu chí cụ thể như thế nào là sản phẩm xanh, mô hình kinh tế tuần hoàn để làm cơ sở cho DN triển khai và đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

Cùng với đó, Nhà nước cân tạo điều kiện để DN tiếp cận dễ dàng hơn với các gói tín dụng xanh. Đồng thời, có những chính sách khuyến khích như giảm thuế khi áp dụng các chương trình kinh tế tuần hoàn; triển khai các chương trình, dự án thí điểm để làm "mồi" giúp DN thấy được lợi ích của kinh tế tuần hoàn.

Đẩy mạnh tuyên truyền, đào tạo để DN nắm bắt được quy định quốc tế (tiêu chuẩn xanh, kỹ thuật) và hiểu rõ các chính sách pháp luật trong nước. Tăng cường hợp tác quốc tế để hỗ trợ DN nắm bắt quy định và áp dụng công nghệ tiên tiến. Về phía địa phương, cần lồng ghép kế hoạch kinh tế tuần hoàn, tạo cơ chế ưu đãi, thu hút DN.

TS Tạ Thu Trang - Viện Chính sách và chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn (IPSARD) nhận định, khung chính sách về phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam vẫn chưa được hoàn thiện, nằm rải rác ở các luật, nghị định khác nhau. Bên cạnh đó, sự gắn kết giữa các tác nhân trong các mô hình kinh tế tuần hoàn còn yếu. Việc nghiên cứu, chuyển giao, phổ biến, đầu tư khoa học, công nghệ, nhân lực trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn còn chưa được quan tâm đúng mức.

Đề xuất một số giải pháp phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, TS Tạ Thu Trang cho rằng, Nhà nước cần quan tâm hơn nữa công tác nghiên cứu phát triển và ứng dụng khoa học và công nghệ; đẩy mạnh chuyển giao công nghệ; phát triển thị trường đầu ra cho sản phẩm nông nghiệp tuần hoàn; hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, cơ chế, chính sách; tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực nông nghiệp tuần hoàn...

Nếu không sớm tiếp cận và áp dụng kinh tế tuần hoàn, DN Việt Nam có thể bị thua thiệt và khó cạnh tranh với các đối thủ khác, ngay cả ở châu Á. Dù vậy, đây cũng là cơ hội để các DN tái cơ cấu, thích ứng với thị trường mới và tối ưu hóa chuỗi giá trị trong ngành.

Ông Cù Huy Quang - Trưởng phòng Hiệu quả năng lượng và chuyển đổi xanh, Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công (Bộ Công Thương)