Nghề cốm Mễ Trì - Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia

Cứ mỗi độ từ rằm tháng 8 đến cuối tháng 9 âm lịch, làng Mễ Trì (phường Yên Hòa) lại tấp nập người ra vào. Nhiều người không quản đường xa, tìm tới tận đây để mua những mẻ cốm non thơm dẻo nhất – món quà tinh túy của mùa thu Hà Nội đã được đưa vào danh mục 17 Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Người dân tự hào khi làng Mễ Trì từng đón Tổng thống Mỹ Barack Obama năm 2016. Năm 2018, các sản phẩm cốm tươi, xôi cốm, chả cốm của Mễ Trì được giới thiệu tại Trung tâm Hội nghị Quốc gia trong thời gian diễn ra Hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Triều Tiên.

Thông thường mùa cốm ở Mễ Trì kéo dài từ tháng 7 đến khoảng tháng 11 hằng năm. Thế nhưng, cao điểm nhất là vào tháng 9 và tháng 10 khi những bông lúa nếp lương phượng, nếp thơm, nếp tan, nếp quýt, nếp cái hoa vàng… vừa độ chín sữa, cho ra hạt cốm tròn, mẩy, căng bóng và tỏa hương thơm dìu dịu đặc trưng.

Mặc dù làng Mễ Trì đã lên phố nhưng nhiều hộ gia đình vẫn giữ gìn nghề truyền thống quê hương. Ngay từ cổng làng, Mễ Trì đã “đón” khách du lịch bằng hương thơm đồng nội của những bó lúa nếp non tấp nập được đưa về sản xuất theo hình thức bán công nghiệp để đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn của thị trường. Dù quy trình có phần hiện đại hơn, nhưng những công đoạn quan trọng như chọn nếp, giã cốm hay sàng sảy cốm vẫn được giữ nguyên cách thức sản xuất truyền thống, bảo đảm hương vị.

Theo chia sẻ của người dân trong làng, mỗi hộ sản xuất thường có hai lò rang, trung bình cho ra khoảng 3-4 tạ cốm mỗi ngày từ 8 tạ thóc nếp. Với những gia đình có quy mô lớn và đầu ra ổn định, con số này có thể tăng lên gấp đôi, tương đương 2 tấn thóc cho ra 8 - 9 tạ cốm thành phẩm.

Chị Nguyễn Thị Lý - chủ một hộ sản xuất cốm tại Mễ Trì cho biết, mặc dù người làm cốm Mễ Trì đã có công cụ máy móc hỗ trợ song để làm ra được những hạt cốm chất lượng hay các sản phẩm từ cốm phù hợp với nhu cầu của người tiêu dùng là một hành trình không hề dễ dàng. Bởi ngay một công đoạn tưởng chừng đơn giản như rang cốm cũng là một nghệ thuật phải thực hiện bằng bếp củi và điều chỉnh ngọn lửa sao cho vừa đủ để hạt thóc vừa đẹp lại vừa không bị sống, không bị vụn..

Mỗi mẻ cốm sau 2 giờ rang còn nóng hổi liền đem đi giã trong chiếc cối đá cỡ lớn được chôn dưới nền nhà cho đỡ ồn và đảm bảo độ đầm. Một chiếc cối chứa khoảng 5kg cốm, chày giã liên tục lên xuống cho thật đều từng nhịp, hạt cốm mới đạt độ mềm, dẻo, mỏng, tơi nhất định, không bị vụn. Sau khi rang, giã, người ta sẽ sàng sẩy để tách hết vỏ trấu, công đoạn này phải lặp đi lặp lại 4-5 lần mới xong một mẻ cốm.

Hiện nay, giá cốm Mễ Trì dao động từ 220.000 đến 250.000 đồng/kg đối với loại cốm non loại ngon nhất, dẻo và thơm nhất. Còn với cốm bánh tẻ (hay còn gọi là cốm già), giá thường thấp hơn, khoảng 150.000–170.000 đồng/kg. Tuy nhiên, giá cốm không cố định mà thay đổi theo từng ngày, phụ thuộc vào chất lượng nguyên liệu và thời điểm trong mùa vụ. Thông thường, giá cốm sẽ đạt đỉnh vào cuối mùa, khi lượng cốm giảm dần nhưng nhu cầu thưởng thức của người dân vẫn rất cao.

Loay hoay giữ lửa nghề giữa nhịp sống đô thị

Dù sản phẩm cốm Mễ Trì vẫn được người tiêu dùng đón nhận, song những người gắn bó với nghề lại phải đối mặt với không ít khó khăn nhất là tiêu thụ sản phẩm. Nguyên nhân là bởi phần lớn các hộ sản xuất vẫn duy trì cách bán hàng truyền thống, tự mang cốm đi giao cho khách quen hoặc bày bán tại các chợ nên đầu ra, phụ thuộc nhiều vào thời tiết và nhu cầu thị trường.

Điều khiến người dân nơi đây trăn trở hơn cả không chỉ là đầu ra cho sản phẩm, mà còn là đầu vào của chính làng nghề chính thế hệ trẻ đang có xu hướng xa rời nghề truyền thống. Ông Ngô Gia Ứng, năm nay 70 tuổi và gắn bó với nghề hơn 50 năm, chia sẻ, “tôi rất mong con cái tiếp nối nghề của cha ông, nhưng chúng không muốn. Dù thu nhập từ nghề này không hề thấp, nhưng sự vất vả và công phu nhưng thu nhập không tương xứng khiến lớp trẻ ngại nối nghiệp cha ông”.

Tương tự, chị Vũ Thị Phúc chủ cơ sở sản xuất cốm Mộc Lan (Mễ Trì) chia sẻ, điều làm nên nét riêng của cốm Mễ Trì không chỉ nằm ở chất lượng, bởi hiện nay các làng nghề đều phải nhập nguồn nếp từ nhiều vùng khác nhau. Cái “hơn” của Mễ Trì là ở cách người dân vẫn giữ được quy trình làm cốm thủ công, cho phép người mua tận mắt chứng kiến từng công đoạn từ rang, giã đến sàng sảy.

“Khi khách được thấy hạt cốm ra đời như thế nào, họ sẽ tin tưởng và yêu sản phẩm đó hơn. Nhưng cái khó hiện nay là thương hiệu cốm Mễ Trì mặc dù đã được công nhận OCOP 4 sao nhưng chưa lan tỏa tới các địa phương. Vì vậy người dân làng nghề cốm Mễ Trì được cơ quan chức năng hỗ trợ xây dựng, quảng bá thương hiệu, qua đó người dân chưa có đầu ra ổn định. Từ đó không thu hút được người trẻ giữ lửa nghề truyền thống của ông cha” - chị Phúc tâm sự.

Giữa nhịp sống hiện đại đang đổi thay từng ngày, cốm Mễ Trì vẫn âm thầm giữ cho mình hồn cốt của mùa thu Hà Nội – giản dị, thanh tao mà bền bỉ như chính những con người làm ra nó. Không chỉ thu hút người thưởng thức bởi hương vị thơm ngọt, thanh khiết mà còn bởi tấm lòng và công sức của những người làm cốm gửi gắm trong từng hạt cốm xanh.

Mỗi mẻ cốm là kết tinh của lao động cần mẫn, sự khéo léo và bền bỉ qua bao thế hệ, là biểu tượng của văn hóa truyền thống và tình yêu đất trời. Với người Hà Nội, cốm không chỉ là món quà của mùa Thu, mà còn là một phần ký ức tuổi thơ, là dấu ấn của sự tinh tế và tình người trong lao động.